سازمان تأمین اجتماعی به واسطه کارکردهای اجتماعی و اقتصادی فراگیر خود در زوایای آشکار و پنهان عامه مردم نقش بازی می کند وکمتر خانواده ای است که از این رهگذربا مفاهیم بیمه های اجتماعی برخورد نکرده باشد.

عزیز آذرخرداد کارشناس بیمه و تأمین اجتماعی؛

سازمان تأمین اجتماعی به واسطه کارکردهای اجتماعی و اقتصادی فراگیر خود در زوایای آشکار و پنهان عامه مردم نقش بازی می کند وکمتر خانواده ای است که از این رهگذربا مفاهیم بیمه های اجتماعی برخورد نکرده باشد. نمایش و تصویر نمودن کارکردهای سازمان تأمین اجتماعی در آینه آمار و ارقام مخاطبان این سازمان بزرگ را با زوایای پنهان و دور از نگاه عامه آشناتر می سازد .

بر اساس آخرین اطلاعات منتشر شده بیمه شدگان اصلی سازمان تأمین اجتماعی  13 میلیون و 400 هزار نفر هستند که با احتساب افراد خانواده آنان به 35 میلیون نفر می‌رسند. مستمری بگیران اصلی و تبعی سازمان تأمین اجتماعی نیز در مجموع به 5 میلیون و 140 هزار نفر می‌رسند.تعداد مستمری بگیران 2 میلیون و 700 هزار نفر را بالغ می شود  بنابر این اطلاعات سازمان تأمین اجتماعی در حال حاضر بیش از 40 میلیون نفر از هموطنان کشور را تحت پوشش خدمات بیمه ای و درمانی خود دارد .

سازمان تأمین اجتماعی خدمات متنوع بیمه ای و درمانی را به جامعه تحت پوشش از طریق 537 شعبه، 74 بیمارستان، 283 درمانگاه، 272 شعبه اقماری و با همکاری 65هزار نفر همکار این سازمان ارائه می‌دهد.از 13 میلیون و 400 بیمه شده اصلی  9 میلیون و 250 هزار نفر بیمه شدگان اجباری و یک میلیون و 440 هزار نفر بیمه شدگان مشاغل آزاد هستند که حق بیمه پرداخت می‌کنند.

 164 هزار نفر نیز از مقرری بیمه بیکاری استفاده می‌کنند.

2 میلیون و 460 هزار نفر از بیمه شدگان اصلی سازمان تأمین اجتماعی بر اساس قوانین حمایتی مختلف از قبیل قالیبافان، رانندگان و... تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی قرار گرفته‌اند که بر اساس قوانین مصوب دولت پرداخت بخشی از حق بیمه آنان را برعهده گرفته است، اما به جر 700 میلیارد تومانی که سال 1394 به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت شده ایت تاکنون هیچ هزینه‌ای بابت این افراد پرداخت نشده و در حال حاضر خدمت رسانی به این افراد از محل حق بیمه دریافتی از سایر بیمه شدگان صورت می‌گیرد.

تعداد بازنشستگان این سازمان از یک میلیون و 200 هزار نفر در سال 84 به 2 میلیون و 400 هزار نفر در سال 92 رسید به این معنی که طی 8 سال به اندازه 30 سال فعالیت سازمان تأمین اجتماعی به تعداد بازنشستگان تحت پوشش اضافه شد.

بر اساس ماده 29 قانون تأمین اجتماعی یک سوم منابع این سازمان بایستی در بخش درمان بیمه شدگان هزینه شوددر حال حاضر 29 هزار و 610 قلم دارو تحت پوشش بیمه‌ها قرار دارد که برای تأمین داروی بیمه شدگان در کل کشور سالانه حدود 6 هزار میلیارد تومان هزینه می‌شود.

در حال حاضر 80 درصد هزینه دارویی برای 190 قلم دارو صرف می‌شود و 30 درصد کل هزینه دارویی نیز برای 21 قلم دارو پرداخت می‌شود. همچنین بیشترین هزینه‌ای که در کشور برای یک قلم دارو پرداخت می‌شود مربوط به هورمن رشد است که این مسئله نیز جای بررسی دارد.

سازمان تأمین اجتماعی از 2 سال قبل برای تدوین برنامه راهبردی سازمان تأمین اجتماعی در حال تلاش است و این برنامه با رعایت تمامی متدهای علمی تدوین شده است. موسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی نیز که در سال 88 متوقف شده بود مجددا راه اندازی شده است و این موسسه با سابقه 20 سال فعالیت علمی بازوی پژوهشی سازمان است.معاونت فرهنگی سازمان نیز که در گذشته منحل شده بود احیا شده است و در حال حاضر آرامش سازمان حفظ شده و تعامل با شرکای اجتماعی نیز به صورت مناسب درجریان است.

قانون گرایی، برنامه محوری، پاکدستی و پاسخگویی راهبردهای مدیریتی سازمان تأمین اجتماعی  است.

 با توجه به شرایط خاص و گستره فعالیت سازمان از 2 سال پیش استفاده حداکثری از فن‌آوری اطلاعات مورد توجه قرار گرفته و با راه اندازی نهضت فناوری اطلاعات (IT) شاهد کاهش 3 میلیون مراجعه ماهیانه به واحدهای اجرایی سازمان هستیم.

پرتفوی سازمان تأمین اجتماعی 60 هزار میلیارد تومان است و در شرایط امروز اقتصاد کشور تجهیز منابع  و فعالیت اقتصادی دشوار است.

سازمان تأمین اجتماعی به ارزش 55 هزار میلیارد تومان پروژه نیمه تمام دارد که برای تکمیل آنها نیازمند تامین منابع مالی است.

70درصد سرمایه های سازمان تأمین اجتماعی در بورس حضور دارند و برای ورود 100 در صد شرکت ها در بازار سهام تلاش می شود.

بودجه سال 95 سازمان بیش از 72 هزار میلیارد تومان است .

در حال حاضر سازمان تأمین اجتماعی ماهانه نزدیک به 4 هزار میلیارد تومان مستمری پرداخت می کند .

بودجه درمان سازمان تأمین اجتماعی در سال 95 بیش از16 هزار میلیارد تومان است و در 2 سال گذشته این بودجه صد در صد افزایش یافته است .

50 درصد مراکز درمانی ملکی این سازمان به سیستمHIS  یا پرونده الکترونیکی مجهز هستند.

نگاهی به آمار و ارقام اعلام شده از سوی دفتر اداره کل آمار و محاسبات اقتصادی و اجتماعی سازمان تأمین اجتماعی  نشان از آن دارد که در حال حاضر  52 درصد جمعیت کشور تحت پوشش این نوع بیمه اجتماعی قرار دارند . به عبارت دیگر بیش از 80 درصد بازار بیمه ای کشور در اختیار سازمان تأمین اجتماعی است .

آمارها همچنین گویای این واقعیت هستند که تعداد ورودی ها و خروجی های سازمان تأمین اجتماعی در طول سال های  پس از پیروزی انقلاب اسلامی  شاهد تغییرات قابل ملاحظه ای شده است . در حالی که در سال 1340 به ازای 25 نفر بیمه شده یک نفر مستمری بگیر وجود داشته است . ارقام و آمار موجود نشان می دهد ضریب پشتیبانی هم اکنون به عدد 19/6 نفر رسیده است . به معنای دیگر در حال حاضر به ازای بیش از 6 نفر بیمه شده ( ورودی ) یک نفر مستمری بگیر (خروجی) وجود دارد .

کاهش تعداد ورودیها در سازمان تأمین اجتماعی نشان دهنده بلوغ این سازمان نیز می باشد . در حال حاضرچگالی پرداخت در این سازمان حدود 5/9 ماه است . آنچه در وضعیت کنونی مهمتر از نسبت پشتیبانی است ،چگالی پرداخت، متوسط دستمزد پایه کسور بیمه ای و ... است . متأسفانه در سال های اخیر تمایل افراد به پرداخت حق بیمه بر اساس حداقل دستمزد زیاد شده است . به بیان دیگر هم اکنون حدود 40 درصد بیمه شدگان اصلی بر مبنای حداقل دستمزد حق بیمه پرداخت می کنند .

آنچه باعث بهم خوردن پایداری مالی سازمان می گردد ترکیب نوع بیمه شده است . شاید تعداد 6 نفر بیمه شده در مقابل یک نفر مستمری بگیر نسبت خوبی باشد و نشان دهد که سازمان درحالت ورشکستگی نیست، اما کیفیت این 6 نفر ورودی برای سازمان تأمین اجتماعی بسیار با اهمیت است زیر آمارها نشان می دهند 46 درصد جمعیت شاغل کشور که حدود 22 میلیون نفر می شوند غیر مزد و حقوق بگیر هستند . غیر مزود و حقوق بگیر یعنی کارفرما ندارند واصل سه جانبه گرایی در بیمه های اجتماعی برای آنها قابل تعریف نیست . طبیعت افراد غیر مزد و حقوق بگیر با افرادشاغلی که کارفرما دارند متفاوت است . آنها استانداردهای کار را رعایت نمی کنند ، مالیات نمی دهند ، هرماه درآمد مشخص ندارند و شاید هرماه نتوانند حق بیمه بپردازند و از همه مهمتر چنین قشری دارای نیازهای کوتاه مدت هستند و پرداخت مستمری پس از 30 سال کار برای چنین افرادی عامل جذب و بیمه پردازی نیست . متأسفانه با توجه به خصوصیات چنین شاغلینی دولت در قالب طرح های بیمه حمایتی این افراد را تحت عناوینی مانند بیمه شدگان خاص در دل بیمه اختیاری به سازمان تأمین اجتماعی وارد کرده است . بیمه رانندگان ، خادمان مساجد ، کارگران ساختمانی ، باربران، زنان خانه دار ، زنان سرپرست خانوار  و ... از جمله این افراد هستند که فاقد کارفرما مشخص حقیقی هستند و دولت به نوعی کارفرمای آنها شده و در عمل از پرداخت تعهدات خود هم عقب افتاده و هر روز بر بدهی دولت از این نقطه نیز افزوده می شود .

با توجه به موضوعات پیش گفت پیش بینی های آماری نشان می دهند که در سال 1400 شمسی ضریب پشتیبانی در سازمان تأمین اجتماعی به عدد 5 نفر بیمه شده در مقابل یک نفر مستمری بگیر خواهد رسید . همچنین با توجه به روند رو به رشد پدیده سالمندی در طول سال های آینده اتخاذ تدابیر و برنامه های مناسب موضوعی است مهم که متولیان این سازمان بزرگ مردم نهاد باید همواره دغدغه حل مسائل و مشکلات آن را داشته باشند .

مشکل دیگری که سازمان تأمین اجتماعی با آن روبرو شده و شاید زبان آمار زوایای پنهان موضوع را نشان دهد، موضوع تغییر انگاره های ذهنی افراد برای ورود و خروج به بازار کار است . در حال حاضر مردم تمایل پیدا کرده اند دیرتر وارد بازار کار شوند و زودتر از آن خارج گردند . هم اکنون این که یک فرد 15 ساله نان آور خانواده باشد منطقی به نظر نمی رسد .آمارها نشان می دهند میانگین سن ورود به تأمین اجتماعی به سن   28 سال رسیده است . یعنی افراد ترجیح می دهند یا سال ها درس بخوانند یا جویای کار مناسب باشند . میانگین سن خروج از تأمین اجتماعی سن 55 سال است . آمارها گویای این واقعیت تلخ برای متولیان تأمین اجتماعی هستند که میانگین سال های بیمه پردازی در سازمان تأمین اجتماعی 21 سال است .

در کاهش سال های بیمه پردازی عوامل مهمی از جمله تحمیل قوانین خاص از سوی مراجع قانونگذاری نقش اساسی را ایفا می کنند .

در حال حاضر حدود ۱۸ صندوق بیمه‌ای و بازنشستگی فعالیت دارند که از این ۱۸ صندوق چهار صندوق در بخش عمومی فعالیت می‌کنند. این صندوق‌ها عبارتند از سازمان تامین اجتماعی، صندوق بازنشستگی کشوری، صندوق تامین اجتماعی نیروهای مسلح و صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر. در این میان ۱۴ صندوق اختصاصی مانند صندوق بازنشستگی وزارت نفت، صدا و سیما، فولاد، بیمه مرکزی و سایر سازمان‌ها وجود دارد. یکی از اهداف قانون ساختار نظام جامع رفاه و تامین اجتماعی این بوده است که همه صندوق‌ها زیرنظر وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی باشند، اما فقط چهار صندوق تحت پوشش این وزارتخانه قرار گرفته‌اند. از نظر وضعیت پوشش جمعیت نیز ۷۳ درصد جمعیتی که در اقتصاد رسمی فعالیت می‌کنند تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی، ۹/۱۱ درصد تحت پوشش صندوق بیمه بازنشستگی کشوری، ۷/۵ درصد تحت پوشش صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر و ۹/۵ درصد نیز تحت پوشش بیمه نیروهای مسلح است. ۱۴ صندوق اختصاصی دستگاه‌ها تنها ۴/۳ درصد افراد را تحت پوشش قرار داده‌اند. به عبارت دیگر بیش از ۸۵ درصد جمعیت فعال بیمه شده کشور تحت پوشش دو صندوق سازمان تامین اجتماعی و سازمان بازنشستگی کل کشور قرار دارند. بنابراین با بررسی چالش‌ها و بحران‌های این دو صندوق می‌توان نمایی کلی از چالش‌ها و بحران نظام بیمه‌ای در کشور ارائه داد. به عبارت دیگر، نزدیک به ۹۶ درصد جمعیت فعال تحت پوشش چهار صندوق عمومی قرار دارند و ۱۴ صندوق فقط چهار درصد را تحت پوشش خود قرار داده‌اند و اگر سازمان تامین اجتماعی با هر مشکل مالی روبه‌رو شود و به تعبیر سیاستمداران عطسه کند، سایر صندوق‌های بیمه‌ای ذات‌الریه می‌گیرند. به عبارت دیگر اگر این سازمان به عنوان بزرگ‌ترین صندوق بیمه‌ای دچار مشکل شود سایر صندوق‌ها هم با مشکل اساسی‌تر مواجه می‌شوند.

در حال حاضر، یکی از مهم‌ترین مسائل کشورمان وضعیت صندوق‌های بازنشستگی است، چرا که این صندوق‌ها در وضعیت ناخوشایندی به سرمی‌برند. به گفته وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی، میزان کسری تصویب شده در بودجه سازمان تامین اجتماعی تا پایان سال ۹۴ در حدود ۱۵ هزار میلیارد تومان و صندوق کشوری ۳/۳ هزار میلیارد تومان بوده است که اگر کسری‌های مرتبط با سایر صندوق‌ها را اضافه کنیم، جمع کسری صندوق‌های بازنشستگی و بیمه‌ای تا پایان سال ۹۴ به حدود ۳۶ هزار میلیارد تومان می‌رسد. علاوه بر موارد فوق، این صندوق‌ها دارای کسری بیشتری هستند که در بودجه سالانه به تصویب نرسیده است.